منابع آب یک مفهوم چند بعدی است و تنها به اندازه گیری فیزیکی( هیدرو لوژیکی و هیدروژئولوژیکی) و جریان‌ها و ذخایر محدود نمی‌شود، بلکه سایر ابعاد کیفی، زیست محیطی و اجتماعی- اقتصادی را نیز در بر می‌گیرد.
منابع آب شامل منابع آب تجدیدپذیر و تجدید ناپذیر بوده و لازم است میان این دو مفهوم تفاوت قائل شد‌.منابع آب تجدیدپذیر میانگین طولانی مدت جریان های رودخانه ای( آب سطحی) و بازتولید سفره ها(آب های زیر زمینی) در طی یکسال که ناشی از نزولات جوی می باشد، یا به عبارتی دیگر مجموع میانگین منابع سالانه جریان های طبیعی و جریان هایی که وارد هیدرو سیستم می شوند‌.(حوزه های آبریز یا سفره های زیر زمینی).
منابع تجدید ناپذیر آب جریان های آب زیرزمینی(سفره های عمیق) که نسبت به عمر انسان ها سرعت تجدیدپذیری ناچیزی دارد و به همین علت می‌توان آنها را تجدید ناپذیر نامید.
آب در میان دیگر عناصر کره زمین بیشترین فراوانی را دارد. حدود ۷۰ درصد کره زمین و ۷۰ درصد از بدن انسان از آب تشکیل شده است.از مجموع آب های موجود بر روی کره زمین ۹۷ درصدشور بوده که قابل استفاده جهت شرب،کشاورزی و یا صنعت نیست. بااین حساب تنها ۳ درصد آب موجود بر کره زمین قابل استفاده برای نیازهای مستقیم یا غیرمستقیم انسان است . از۱۰۰ درصد آب شیرین کره زمین ۶۸.۷ درصد آن به صورت یخچال ،برف و یخ دائمی بوده که این میزان نیز عملاً قابل دسترس نیست.حدود ۳۰.۱درصد آبهای زیرزمینی و فقط حدود ۰.۳ درصد رودخانه ها و چشمه هاست( یعنی فقط ۰٫۰۰۰۰۹ از منابع آب قابل استفاده و به راحتی در دسترس بشر است) (۰٫۹ درصد مربوط به سایر است )
نکته ی مهم دیگر این که ، منابع آب شیرین در سطح کره زمین به صورت یکنواخت توزیع نشده‌اند. ۶۰ درصد آب‌های شیرین جهان در ۹ کشور قرار دارد. کانادا، چین، کلمبیا، پرو، برزیل، روسیه، آمریکا، اندونزی و هند و در مقابل حدود ۸۰ کشور با کمبود شدید آب مواجه هستند که برخی از آنها تقریباً به هیچ منبع آب شیرین قابل توجهی دسترسی ندارد.کویت، بحرین،مالت، امارات، سنگاپور، اردن و لیبی از جمله کشورهای کم آب جهان هستند.
کشورما در کمربند خشک زمین قرار دارد، با عنایت به اینکه آب ورودی از مرزها به ایران قابل توجه نمی باشد، لذا تمام منابع آب کشورمان از نزولات جوی تامین می شود.میزان متوسط بارندگی در جهان حدود ۸۵۰ میلیمترودرایران حدود۲۴۰ میلیمتر است که در برخی استانها نیز این میزان کمتر از ۵۰ میلیمتر گزارش شده است.
۷۰ درصد نزولات جوی باران و ۳۰ درصد برف است. در ایران ۷۰ درصد نزولات جوی تبخیر می شود که سه برابر آمار جهانی است.میزان بارندگی در ایران هم تقریبا یک سوم متوسط جهانی است و از متوسط خاورمیانه هم کمتر است.
ایران سالیانه حدود ۴۰۰ میلیارد مترمکعب نزولات جوی دارد‌. آمار ارائه شده برای میزان آب تجدید پذیر کشور ۹۹ تا ۱۲۰ میلیارد متر مکعب اعلام شده است. اگر میزان آب تجدیدپذیر کشور را ۱۲۰ میلیارد مترمکعب در نظر بگیریم، با عنایت به جمعیت کشور حدود ۸۵ میلیون نفر است، سرانه آب تجدیدپذیر برای هر نفر۱۴۱۱ متر مکعب در سال می شود که این آمار براساس شاخص فالکن مارک ۳۰۰ مترمکعب کمتراز حد نصاب تنش آبی است .
بر اساس گزارش سال ۲۰۰۷ بانک جهانی، کاهش منابع آب شیرین ایران۳.۶ برابر بیشتر از استاندارد و شاخص های جهانی بوده که کشاورزی نامناسب ۹۱ درصد در این پدیده سهم دارد کاهش سالیانه آب شیرین بین سال‌های ۱۹۸۷ تا ۲۰۰۲ در جهان ۹ درصد و در ایران۷ .۵۶ درصد بوده است.
در رابطه با وضعیت منابع و مصرف آب در ایران نکات قابل تاملی وجود دارد: ۹۲ درصد آب ایران در بخش کشاورزی اختصاص می یابد متأسفانه بیش از ۶۵ درصد از آن تلف می شود. همچنین به ازای مصرف هزار لیتر آب کمتر از ۹۰۰ گرم محصول تولید می‌شود، متوسط جهانی آن بیش از ۳۰۰۰گرم میباشد.در زمینه آب شرب نیز هر ایرانی در طول شبانه روز حدود ۲۰۰ لیتر آب مصرف می کند، که در کلان شهرها میزان مصرف به ۲۵۰الی ۳۷۰ لیتر می‌رسد دربرخی از شهرها این سرانه به ۹۰۰ لیتر در شبانه روز هم می رسد .در این زمینه نیز متوسط مصرف جهانی حدود ۱۵۰ لیتر می باشد.
اتفاق ناگواری که در بخش آب کشور رخ داد و طی ۴۰ سال گذشته به صورت روز افزون و بی رویه اقدام به برداشت آب از منابع آب زیرزمینی که طی هزاران سال در اعماق زمین ذخیره بوده، کرده ایم‌. بررسی تغییر حجم آب آبخوان های کشور از سال ۱۳۴۳ تا ۱۳۸۹ نشان می‌دهد که هر سال حدود ۲۰۶۵ میلیون متر مکعب کاهش حجم داشته است.و هر سال حدود ۴۰ سانتی متر افت سطح آب اتفاق افتاده است.نتیجه اینکه خسارت به هیچ وجه قابل جبران نمی‌باشد.
و راه حل این که اجازه ندهید توسعه کشاورزی حیات مردم ایران را با خطر جدی مواجه کند . حتی در صورت کاهش پنجاه درصد از میزان اتلاف منابع آب بخش کشاورزی هم با استفاده از سیستم های قطره ای و بارانی و اصلاح الگوی کشت ، باز هم می توان امیدوار بود که بروز فاجعه را چند سال به تاخیر بیندازیم.
که اگر بخش کشاورزی با همین راندمان از منابع آب موجود مصرف کند و مدیریت مصرف به شکل جدی اعمال نشود ،در اندک زمانی ایران را به بیابانی غیرقابل سکونت تبدیل خواهد کرد.

نویسنده : بهرام بهادری بیرگانی متخصص علوم آب و مدرس دانشگاه